Barok 

Inleiding

In de muziekgeschiedenis wordt de periode 1600 tot 1750 met de naam Barok aangeduid. Barokmuziek is een revolte tegen polyfonie, die aanleiding gaf tot het ontstaan van het begeleid recitatief en de opera, de opkomst van de monodie, onder andere door Monteverdi, tot het sterfjaar van Johann Sebastian Bach. Als stijl was het de opvolger van de renaissancemuziek. Geleidelijk aan maakte de stile antico, de universele polyfone stijl van de 16e eeuw met meestal gewijde muziek, plaats voor de stile moderno of nuove musiche, bedoeld voor seculier gebruik.

De barokmuziek kon in het bijzonder gedijen door de bloeiende muziekcultuur aan de diverse Europese vorstenhoven. Veel rijke hooggeplaatsten hadden musici/componisten in dienst en/of fungeerden als hun mecenas. Veel hoogtijdagen en festiviteiten werden opgeluisterd door speciaal voor die gelegenheid in opdracht gecomponeerde werken. Ook ten behoeve van kerkelijke erediensten werden in het tijdperk van de barok nieuwe muziekvormen ontwikkeld.

Kenmerken van barokmuziek zijn onder andere: monodie op basis van basso continuo; opera's met thema's uit de Griekse en Romeinse mythologie; adellijke dansvormen, waaronder allemande, bourrée, gavotte, menuet en sarabande; sobere bezetting; veel versieringen in de muziek.

Vormen van barokmuziek zijn onder andere: aria, cantate, concerto, fuga, koraalbewerking, opera, partita, passiemuziek, prelude, sinfonia, sonate en suite.

Vroege opera

Een opera is een drama waarin monologen, dialogen, decors, handeling en onafgebroken (of vrijwel onafgebroken) muziek met elkaar gecombineerd worden. Hoewel de vroegste werken in het genre dat wij nu opera noemen pas helemaal op het eind van de zestiende eeuw zijn ontstaan, gaat de combinatie van muziek en drama terug tot de oudheid. In elk geval werden de koren en sommige lyrische redes gezongen in de drama's van Euripides en Sofocles. De middeleeuwse lithurgische drama's werden gezongen, en er werd muziek gebruikt, zij het incidenteel, in de religieuze mysterie spelen van de late middeleeuwen. In het theater van de renaissance, waar zoveel tragedies en komedies Griekse voorbeelden imiteerden of daardoor werden geïnspireerd, werden de koren soms gezongen, met name aan het begin of het eind van een akte; verder waren er doorgaans tussen de akten van een komedie of tragedie intermedi of intermezzi (tussenspelen met een pastoraal, allegorisch of mythologisch karakte); bij belangrijke staatsaangelegenheden, zoals vorstelijke huwlijken waren de intermedi overweldigende, met zorg voorbereide en uitgewerkte muzikale producties, met koren, solisten en grote instrumentale ensembles.

In 1600 zette Jacopo Peri (1561-1633) het pastoraal-mythologische toneeldicht Euridice van Ottavio Rinuccini op muziek, dat hetzelfde jaar in het openbaar in Florence werd uitgevoerd in verband met de festiviteiten ter ere van het huwelijk van Henri IV van Frankrijk en Maria de Medici. Giulio Caccini (1551 – 1618) stond erop dat de door hem opgeleide zangers alleen zijn eigen muziek zouden zingen; daarom bestond ongeveer een derde van de uitvoering uit muziek van Caccini. Het volgende jaar publiceerde beide componisten hun eigen versie en deze twee partituren zijn de vroegst bewaard gebleven complete opera's. L'Orfeo, Monteverdi's bekende opera, werd kort daarop, in 1607, opgevoerd.

Tegen het midden van de zeventiende eeuw had de Italiaanse opera in grote lijnen de vorm gekregen die hij zonder wezenlijke veranderingen de volgende tweehonderd jaar zou behouden. De belangrijkste kenmerken van dit genre waren:

1. Concentratie op solozang en (lange tijd) betrekkelijke verwaarlozing van ensembles en instrumentale muziek.
2. De differentiatie van recitatief en aria.
3. De introductie van aparte stijlen en patronen voor de aria's.

[bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Vocale kamermuziek

Behalve in Venetië, waar hij het middelpunt van het muzikale leven werd, was de opera een buitengewoon gebeuren; het merendeel van de wereldlijke muziek die voor uitvoering door amateurs en professionele musici werd geschreven was kamermuziek, waarvan zang meestal een onderdeel was. De nieuwe monodische idiomen en de basso continuo textuur doordrongen niet alleen de opera maar ook deze muziek. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Kerkmuziek

Geestelijke muziek werd, hoewel van nature conservatief, even snel en bijna even sterk als de wereldlijke muziek beïnvloed door de vernieuwingen van de laat-zestiende en vroeg-zeventiende eeuw. Monodie, de basso continuo en het concertato-medium werden allemaal gebruikt voor religieuze teksten. Er was uiteraard enige tegenstand tegen de nieuwe stijlen en feitelijk werd in de roomskatholieke kerk polyfonie in de stijl van Palestrina nooit helemaal opgegeven. Voor het midden van de zeventiende eeuw was Palestrina het model bij uitstek geworden voor de kerkelijke stijl. Alle componisten leerden contrapunt te schrijven gebaseerd op de praktijk van Palestrina. Dit werd stile antico genoemd. Er waren derhalve in de hele zeventiende eeuw twee verschillende, tegengestelde benaderingen, één die gericht was op het verleden (stile antico) en één gericht op het heden (stile moderno). Een enkele componist kon beide stijlen toepassen, soms in één stuk. Monteverdi schreef bij voorbeeld zowel in de stile antico als in de stile moderno met hetzelfde meesterschap. In de loop van de tijd werd de oude stijl gemoderniseerd: vaak werd er een basso continuo toegevoegd, de ritmen werden meer regelmatig en de oudere modi maakten geleidelijk plaats voor het majeur-mineur systeen. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Instrumentale muziek

Instrumentale muziek werd in de eerste helft van de zeventiende eeuw geleidelijk zowel kwantitatief als inhoudelijk de gelijke van vocale muziek. (...) Men kan in de instrumentale muziek van deze periode bepaalde fundamentele benaderingen onderscheiden, die resulteren in bepaalde algemene compositietypes:

1. Fugatisch: ééndelige stukken in ononderbroken imitiatief contrapunt. Deze noemde men onder andere ricercare, fantasia, fancy, capriccio, fuga en verset.
2. Canzonatype: uit meerdere delen bestaande stukken in imitatief contrapunt, soms vermengd met andere stijlen. De stukken worden rond het midden van de eeuw vervangen door de sonata da chiesa.
3. Stukken met variaties op een gegeven melodie of bas: partita, passacaglia, chaconne, koraalpartita en koraalprelude.
4. Dansen en andere stukken in min of meer de stileerde dansritmen, hetzij in een vrije opeenvolging hetzij meer geïntegreerd in de suite.
5. Stukken in een improvisatorische stijl voor luit of solo toetsinstrumenten: toccata, fantasia of prelude.

[bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Opera

In de tweede helft van de zeventiende eeuw verbreidde de opera zich in Italië en van daaruit naar andere landen. Het belangrijkste Italiaanse centrum bleef Venetië, waarvan de operagebouwen in heel Europa beroemd waren. De Venetiaanse opera was in deze tijd indrukwekkend, zowel dramatisch als muzikaal, ook al waren de plots een allegaartje van onwaarschijnlijke karakters en situaties, een irrationele mengeling van serieuze en komische scènes, die voornamelijk dienden als aanleiding voor mooie melodieën, prachtige solozang en verbluffende theatrale effecten (...). De vocale virtuositeit had nog niet de hoogtes bereikt die zij in de achttiende eeuw zou bereiken, maar ging wel al in die richting. Het koor was nagenoeg verdwenen, het orkest deed weinig meer dan begeleiden en de recitatieven waren muzikaal nauwelijks van belang; de aria voerde de boventoon en haar overwinning betekende in zekere zin ook de overwinning van de populaire smaak op het aristocratische raffinement van het oorspronkelijke Florentijnse recitatief, dat zo nauw verbonden was met de ritmen en stemmingen van de tekst. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Een groot vroeg-barok opera componist was Cavalli. Bij andere Italiaanse operacomponisten zien we een decadentie optreden waarbij alleen nog de aandacht uitging naar het bel canto, de virtuoze vocaal-acrobatiek van de operadiva, waardoor het theatrale achteruitging. Belangrijk is dat de opera sterk Italiaans bepaald is, maar dat Lully zijn eigen stijl had ontwikkeld voor de Franse taal., terwijl Händel altijd nog Italiaanse opera's bleef schrijven. [Marc van Delft]

Cantate en lied

Nadat zij aan het begin van de eeuw uit de monodische strofische variatie was ontstaan, ontwikkelde de cantate zich tot een vorm die uit vele korte contrasterende delen bestond. In de tweede helft van de eeuw consolideerde die vorm zich uiteindelijk in een duidelijker gedefinieerd patroon van afwisselende recitatieven en aria's (meestal twee of drie van ieder) voor solozang met begeleiding van een continuo, op een tekst die doorgaans een amoureus karakter had en de vorm van een dramatische vertelling of een monoloog, waarbij de uitvoering van het geheel misschien tien tot vijftien minuten in beslag nam. Vrijwel alle Italiaanse operacomponisten in de zeventiende eeuw schreven grote hoeveelheden cantates. De beroemdste componisten van cantates, die tussen 1650 en 1720 werkzaam waren, waren Carissimi, Luigi Rossi, Cesti, Legrenzi, Stradella en Alessandro Scarlatti. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Kerkmuziek en oratorium

Het voor de barok zo karakteristieke onderscheid tussen de oude of 'strenge' stijl en de moderne of 'vrije' stijl is nergens zo duidelijk als in de muziek van de rooms-katholieke kerk aan het eind van de zeventiende en in het begin van de achttiende eeuw. Naast composities die geheel in de oude of in de nieuwe stijl waren, schreven componisten grotere werken waarin de twee stijlen door elkaar werden gebruikt. Honderden missen en andere liturgische composities werden geschreven in de Palestrina-stijl. Intussen maakten bepaalde kerkcomponisten gretig gebruik van de nieuwe muzikale mogelijkheden van solozang, de basso continuo, het concerto-medium met meerdere koren en groepen solostemmen en instrumenten. De werken van onder anderen Monteverdi, Carissimi en Schütz waren voorbeelden voor de assimilatie van deze nieuwe mogelijkheden. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Muziek voor toetsinstrumenten

Waar in de eerste helft van de zeventiende eeuw componisten werden geleid door een sterk genrebesef, oefende in de tweede helft het instrumentale medium waarvoor een compositie bestemd was een grote invloed uit op hun creatieve verbeelding. De mogelijkheden van moderne orgels, het klavecimbel met twee manualen en met name de vioolfamilie inspireerden nieuwe idiomen en formele structuren. De belangrijkste composities voor toetsinstrumenten zijn: toccata (prelude, fantasia) en fuga; bewerkingen van lutherse koralen of ander lithurgisch materiaal (koraalprelude, verset et cetera); variaties, passacaglia en chaconne; suite; sonata (na 1700). Het zogenaamde barokorgel is nu bekend van de vele moderne instrumenten die zijn gebouwd in navolging van de orgels uit de vroege achttiende eeuw. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Muziek voor ensemble

De belangrijkste composities voor ensemble zijn: sonata (sonata da chiesa), sinfonia en aanverwante vormen; suite (sonata da camera) en aanverwante vormen; concerto. Omstreeks het begin van de achttiende eeuw werd de muzikale superioriteit van Italië betwist door de prestaties van de Franse klavecimbelspelers en de Noordduitse organisten, maar op het vlak van de instrumentale kamermuziek, de opera en de cantate, waren de Italianen nog steeds de onbetwiste meesters en leraren van Europa. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Vivaldi

Van 1703 tot 1740 was Antonio Vivaldi (1678-1741) met talrijke onderbrekingen werkzaam als dirigent, componist, leraar en algemeen hoofd van muziek aan het Pio Ospedale Pietà in Venetië, een combinatie van weeshuis, conservatorium en meisjesschool. Hij reisde veel om te componeren en opera's en concerten te dirigeren in andere Italiaanse steden en elders in Europa. Evenals zijn tijdgenoten componeerde Vivaldi ieder werk voor een bepaalde gelegenheid en voor een bepaald gezelschap van uitvoerders. Hij had opdrachten voor negenenveertig opera's, de meeste voor Venetië, maar ook enkele voor Florence, Ferrara, Rome, Wenen en andere steden. Voor zijn baan bij de Pietà moest hij oratoria en kerkmuziek schrijven, waarvan een grote hoeveelheid in manuscript bewaard is gebleven. Veel van zijn concerten, een genre dat doorgaans bij kerkdiensten op feestdagen werd gebruikt, waren ook bestemd voor de Pietà, maar een groot aantal gepubliceerde concerten was opgedragen aan buitenlandse patronen. Er zijn iets meer dan vijfhonderd concerten en sinfonia's bewaard gebleven, negentig solo- en triosonates, negenenveertig opera's en vele cantates en oratoria. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Rameau

De loopbaan van Jean-Philippe Rameau (1683-1764), de belangrijkste Franse musicus van de achttiende eeuw, was anders dan die van welke andere grote componist dan ook. Nagenoeg onbekend tot zijn veertigste trok hij eerst de aandacht als theoreticus en pas daarna als componist. De meeste composities waarop zijn roem berust ontstonden tussen zijn vijftigste en zijn zesenvijftigste. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Bachs instrumentale muziek

In het ontbreken van belangrijke gebeurtenissen leek de loopbaan van Johann Sebastian Bach (1685-1750) op die van veel succesvolle muzikale functionarissen uit zijn tijd in het lutherse Duitsland. Hij was als organist werkzaam, was hoforganist en later kapelmeester, dirigent en ten slotte cantor. Bach was opgeleid als violist en organist, en orgelmuziek was wat als componist het eerst zijn belangstelling trok. Hij had een zekere reputatie in protestant Duitsland als orgelvirtuoos en een componist van geleerde contrapuntische werken, maar er waren in dezelfde tijd minstens zes componisten die in Europa een grotere bekendheid genoten. Hij zag zichzelf als een consciëntieus vakman die zijn werk zo goed mogelijk deed tot tevredenheid van zijn meerderen, tot lering en vermaak van zijn medemensen en tot meerdere eer en glorie van God. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Bachs vocale muziek

In 1723 was Leipzig een bloeiende handelsstad met ongeveer dertigduizend inwoners. De stad stond bekend als een centrum van de drukkunst en het uitgeversbedrijf en was de zetel van een zeer oude universiteit. Zij had een goed theater en een operagebouw, dat, voordat het in 1729 werd gesloten, een doorn in het oog was van Kuhnau, Bachs voorganger bij de Thomaskerk, die klaagde dat het zijn beste zangers weglokte. Behalve de universiteitskapellen waren er in Leipzig vijf kerken, waarvan de Sint Nicolaas en de Sint-Thomas de belangrijkste waren. Bach was verantwoordelijk voor de muziek in de Thomaskerk. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]

Händel

Vergeleken met Vivaldi, Rameau en Bach (die allen geheel in hun eigen nationale traditie opgingen) was Händel (1685-1759) een volstrekt internationale componist; zijn muziek heeft een Duitse ernst, een Italiaanse mildheid en een Franse grandeur. Deze eigenschappen kwamen in Engeland tot rijping, waar het culturele klimaat destijds het meest gunstig was voor zo'n kosmopolitische stijl. En het was ook Engeland waar de koortraditie heerste die Händels oratoria mogelijk maakte. Vivaldi had een onmiddellijke invloed op de muziekwereld, hoewel hij in 1741 totaal vergeten was gestorven. De invloed van Rameau deed zich langzamer gelden, en dan nog uitsluitend in de opera en de muziektheorie. Het werk van Bach bleef een halve eeuw relatief onopgemerkt. Maar Händel oogstte tijdens zijn leven internationale roem en bleef bij latere generaties in de herinnering voortleven, al was het maar om zijn oratoria. [bron: Geschiedenis van de westerse muziek]