19de eeuw: Opera en muziekdrama 

De grootste Duitse operacomponist, en een van de sleutelfiguren in de negen­tiende-eeuwse muziekgeschiedenis, was Richard Wagner (1813-1883). Zijn betekenis is drieledig: hij vervolmaakte de Duitse romantische opera, zoals Verdi deed met de Italiaanse; was de schepper van het muziekdrama; en be­reikte met het harmonische idioom van zijn late werken de grenzen van de klassieke tonaliteit, waarmee hij de basis legde van ontwikkelingen die tot op de dag van vandaag doorwerken. Bovendien oefende Wagner in zijn ge­schriften een belangrijke invloed uit op het negentiende-eeuwse denken, niet alleen over muziek, maar ook over literatuur, drama en zelfs politieke en mo­rele kwesties.

Voor Wagner was muziek het middel en dramatische expressie het doel. Zijn enige belangrijke composities zijn die voor het theater. Zijn eerste triom­fen vierde hij met Rienzi, een grand opéra in vijf akten, die in 1842 in Dres­den in première ging. In het daaropvolgende jaar verscheen, opnieuw in Dres­den, Der Fliegende Holländer, een romantische opera in de traditie van Weber en Marschner. Het succes van beide werken leidde tot Wagners aanstelling als directeur van de opera van Dresden.

Als gevolg van de politieke onrust van 1848-1849 week Wagner uit naar Zwitserland. Hij zou er tien jaar blijven. Hier vond hij de rust om zijn theo­rieën omtrent opera te formuleren en te publiceren in een serie essays, waar­van Oper und Drama (1851) de belangrijkste is. In diezelfde tijd schreef hij gedichten voor een cyclus van vier opera's met de gemeenschappelijke titel Der Ring des Nibelungen. In 1857 had hij de muziek voor de eerste twee (Das Rheingold en Die Walküre) en een deel van de derde, Siegfried, voltooid. De cyclus werd in 1874 afgesloten met Die Götterdämmerung (Godenscheme­ring, de ondergang der goden). Twee jaar later vond de eerste integrale uit­voering plaats in Bayreuth, in een theater dat geheel naar Wagners aanwij­zingen was gebouwd. In de tussentijd had hij bovendien Tristan und Isolde (1857-1859) en Die Meistersinger van Nürnberg (1862-1867) gecompo­neerd. Zijn laatste werk was Parsifal (1882).

In de min of meer ononderbroken continuïteit van Wagners muziekdrama's is een van de belangrijkste, en zeker een van de meest opvallende, vormprincipes het zogenaamde Leitmotiv (de term is niet van hem­zelf). Een leidmotief is een muzikaal thema of motief behorend bij een specifiek personage, object of idee in het drama.